جمال الایمان فی تفسیر القرآن از مولانا ذاکر حسین سیالوی میں دیگرتفاسیرپر نقد و استدراک : تجزیاتی مطالعہ
Criticism on other Quranic Interpretations in Jamāl ul Emān fi Tafseer-al-Qurān by Maulana Dhākir Ḥussain Sialvi (Analyticial Study)
Abstract
Critique and rectification mean to analyze and study the intellectual conclusions drawn by a person and make necessary correction and amendments to it. There are many examples of critique and correction found in Quranic interpretative text. Every interpreter of the Holy Quran have criticized old and contemporary interpretors and brought their interpretative quotes under discussion. Maulana Dhākir Ḥussain Sialvi wrote Jamāl ul Emān fi Tafseer-al-Qurān in Urdu in late 20th century. He is an eminent scholar, represents a school of thought. He has critrically evaluated translations of the Holy Qurān and tafseer works from other mufassreen. He criticized those who are not in line with his religious thoughts. He criticized many interprtations of the Holy Quran. In Tafseer Jamāl ul Emān, he discussed the interprtations of the Holy Quran by his contemporary as well as old interprtations of the holy Quran and pointed out their mistakes and misunderstandings. In this article some of these examples are discussed, moreover merits and demerits of Maulana Zakir Husain Sialvi’s critical and evaluations method have been addressed in this article. He has marked weak, correctionable aspects in interpretations.
References
Ibrāhīm Musṭafā,’Aḥmad Ziyyāt,al-Mu’jam-ul-Wasiṭ,Dār-ud-Da‘wah،1:81.
۔ذاکر حسین،ناموسِ رسالت ادیان کی نظر میں ،راولپنڈی:جامعہ الزھراء مصریال روڈ،۲۰۰۸ءص ۴۔
۔Dhākir Ḥussain, Maūlānā, Nāmūs-e-Risālat ’Adyān kī naẓar maīn,)Rawalpindi: Jāmia-tuz- Ẓahra’ Misriāl Road, 2008(,p.4.
۔ذاکر حسین،ناموسِ رسالت ادیان کی نظر میں ،ص ۶۔
Dhākir,Ḥussain,Maūlānā,Nāmūs-e-Risālat Adyān kī naẓar maīn,6
۔ ذاکر حسین،جمال الایمان فی تفسیر القرآن،راولپنڈی:۲۰۰۵ء،ضیاء العلوم پبلیکیشنز،ج ۲،ص ۱۵۰۔
۔Dhākir Ḥussain,Maūlānā,Jamāl-ul-’Īmān fī Tafsīr-il-Qur’ān,(Rawalpindi: 2005, Ẓia’-ul-‘Ulūm Publications)2:150.
۔ ذاکر حسین،جمال الایمان فی تفسیر القرآن،ج ۲،ص ۱۵۳
۔Dhākir Ḥussain,Maūlānā,Jamāl-ul-’Īmān fī Tafsīr-il-Qur’ān,2:153
۔آزاد،ابوالکلام،ام الکتاب،لاہور،عبداللہ اکیڈمی،ص۲۰۹۔۲۲۸۔
Āzād,Abul Kālām,Umm-ul-Kitāb,(Lahore,Abdullah Academy) pp209-228
۔ آزاد،ابوالکلام،ام الکتاب ،ص۲۲۷۔
Āzād,Abul Kālām,Umm-ul-Kitāb,227
۔بنوری،محمد یوسف،یتیمۃ البیان لمشکلات القرآن،مشمولہ مشکلات القرآن علامہ انورشاہ کشمیری،ملتان:ادارہ تالیفاتِ اشرفیہ،ط ۱۴۳۷ھ،ص۳۵۔
۔Banaūrī, Muḥammad Yūsuf, Yatīmiyyah-tul-Bayān li-mushkilā-tul-Qur’ān, Mahmūlah mushkilā-tul-Qur’ān,Allamah,Anwar Shah Kashmīrī,(Multan:Id ā rah talīfāt-e-’Ashrafiyyah,1437) p. 35.
۔محمد اکرام،شیخ،موجِ کوثر،لاہور،فیروز سنز،ط پنجم،۱۹۶۳ء،ص۲۷۵۔
۔انصاری،ضیاء الدین،ڈاکٹر،مولانا ابوالکلام آزاد کا تصورِ وحدتِ دین اوراس کا ماخذ،مشمولہ مولانا آزاد کی قرآنی خدمات،لاہور:مکتبہ جمال اردو بازار،ط ۲۰۰۹ء،ص۱۶۸۔
Anṣārī, Ẓia’-ud-Dīn, Doctor, Maūlānā ‘Abul Kalām Āzād kā Taṣawwar-e-waḥdat-e-dīn aūr iskā makhadh, mashmūlah Maūlānā Āzād kī Qur’ānī Khidmāt (Lahore:Maktaba Jamāl Urdu Bazar, 2009), p.168.
۔سورۃ البقرۃ،۲ :۶۳
۔ذاکر حسین،جمال الایمان فی تفسیر القرآن،ج ۲،ص۱۵۷۔
Dhākir Ḥussain,Maūlānā,Jamāl-ul-’Īmān fī Tafsīr-il-Qur’ān,2:157
۔ ذاکر حسین،جمال الایمان فی تفسیر القرآن،ج ۲،ص۱۵۷۔
Dhākir Ḥussain,Maūlānā,Jamāl-ul-’Īmān fī Tafsīr-il-Qur’ān,2:153
سورۃ اعراف،۱۷۱:۷
۔شیخ الہند،ترجمہ قرآن،ص۳۰۰۔ Shaykh-ul-Hind, Maḥmūd-ul-Ḥasan, Maulana, Tarjuma-e-Qur’ān, p. 300
۔ عثمانی،شبیر احمد،تفسیر عثمانی،ص ۳۰۰۔
Uthmānī, Shabbīr ’Aḥmad, Tafsīr-e-‘Uthmānī,P 304
۔ ابو الکلام،آزاد،ج۲،ص۴۲۔
Āzād,Abul Kālām,Tarjaman ul Quran,2:42
۔جالندھری ،فتح محمد،مولانا،ترجمہ قرآن،ص۱۰۵
Jalandharī, Fateḥ Muḥammad, Maūlānā, Tarjuma-e-Qur’ān, p.105
۔ محمد شفیع،معارف القرآن،ج۱،ص ۲۶۳۔ Muḥammad Shafī‘, Ma‘ārif-ul-Qur’ān, vol. 1, p. 263
۔ محمد شفیع،معارف القرآن،ج۱،ص ۲۶۳۔ Muḥammad Shafī‘, Ma‘ārif-ul-Qur’ān263
۔ہمدانی،نیاز محمد،قرآن کا پیامِ رحمت،ص۱۷۱۔
Hamdānī, Niāz Muḥammad, Qur’ān kā Piyām-e-Raḥmat, Lahore, Maktabah-e-Jadīd, Nāshirān-e-Qur’ān, p. 171.
۔سرسید،تفسیر القرآن وھو الہدیٰ والفرقان،لاہور:سرسید ریسرچ اکیڈمی،۲۰۱۰ء،ج۱،ص۹۷
Sir Syed, Tafsīr-ul-Qur’ān Wa Huwal-Hudā wal Furqān(Lahore:Sir Syed Research Academy, 2010)1:97.
۔ سورۃ البقرۃ،۲ :۱۰۲
ذاکر حسین،جمال الایمان فی تفسیر القرآن،ج ۱،ص۱۸۲۔۱۸۶
Dhākir Ḥussain, Jāmāl-ul-’Īmān fī Tafsīr-il-Qur’ān,1:182-186.
۔
۔Shaykh-ul-Hind, Maḥmūd-ul-Ḥasan, Maulana, Tarjuma-e-Qur’ān,26,
۔ماجدی،عبدالماجد،تفسیر ماجدی،ج۱،ص ۴۱۔
Mājidī,Abdul Mājid,Tafsīr Mājidī ( Lahore, Tāj Company)1:41.
۔شیخ الہند،محمود الحسن،تفسیری حاشیہ ص۲۶۔
Shaykh-ul-Hind, Maḥmūd-ul-Ḥasan, Maulana, Tarjuma-e-Qur’ān, p. 29
۔ثعلبی،احمد بن محمدالکشف والبیان،بیروت:دار احیاء التراث العربی،ط ۲۰۰۲ء،ج۱،ص۲۴۵۔
۔Tha‘labī, ’Aḥmad-bin-Muḥammad, al-Kashf-Wal-Bayān,(Bairūt:Dār,Aḥyā’-ut-Turāth al-‘Arabī)1:245
۔نسفی،احمد بن محمود،مدارک التنزیل،بیروت:دار النفائس،ط ۲۰۰۵ء،ج۱،ص۷۹۔
۔Nasafī, ’Aḥmad ’ibn-e-Maḥmūd, Madārik-ut-Tanzīl(Bairūt: Dār-un-Nafā’is,. 2005)1:79.
۔ابن حبان،محمد ابن حبان،صحیح ابن حبان،بیروت:مؤسسۃ الرسالۃ ،بیروت،ط دوم ۱۹۹۳ء،ج۱۴،ص۶۳،رقم ۶۱۸۶۔ابن حنبل،احمد،المسند،بیروت:مؤسسۃ الرسالۃ،ط دوم،۱۹۹۹ء،ج۱۰،ص ۳۱۸،رقم ۶۱۷۸۔
۔Ibn-e-Ḥabbān, Muḥammad ’ibn-e-Ḥabbān, Ṣaḥīḥ ’Ibn-e- Ḥabbān(Bairūt: M’usasatur-Risālah,1993)14:63,No 6186.Ibn-e- Ḥanbal, Aḥmad, al-Musnad (Bairūt:M’usasatur-Risālah,1999)10:318,No.6178.
۔ البیہقی،السنن الکبریٰ،بیروت:دار الکتب العلمیہ،ط دوم،۲۰۰۳ء،،ج۱۰،ص۷،رقم۱۹۶۷۷۔
Al-Bayhaqī, al-Sunan-nil-Kubrā, Bairūt: Dār-ul-Kutub al-‘Ilmiyyah, 2nd Pub. 2003, vol. 10, p. 7, No. 19677.
۔سورۃ الاعراف،۱۸۹:۷
ذاکر حسین،جمال الایمان فی تفسیر القرآن،ج۴،ص۲۰۳۔
۔ Dhākir Ḥussain, Jāmāl-ul-’Īmān fī Tafsīr-il-Qur’ān,4:203
۔ احمد،المسند،بیروت:مؤسسۃ الرسالۃ،ج۳۳،ص۳۰۵،رقم،۲۰۱۱۷۔
.Ibn-e- Ḥanbal, Aḥmad, al-Musnad (Bairūt:M’usasatur-Risālah,1999)33:305,No.20117.
۔ابن کثیر،محمد بن اسماعیل،تفسیر القرآن العظیم،دار طیبہ للنشر والتوزیع،ط دوم،۱۹۹۹ء،ج۳،ص۵۲۷۔
Ibn-e-Kathīr, Muḥammad bin ’Ismā‘īl, Tafsīr-ul-Qur’ān-il-‘Aẓīm,(Dār-e-Ṭayyibah-lin-Nashr-wal-Tauzi‘, 2nd,1999)3:527.
۔ ابن کثیر،محمد بن اسماعیل،تفسیر القرآن العظیم،ج۳،ص۵۲۷۔
Ibn-e-Kathīr, Muḥammad bin ’Ismā‘īl, Tafsīr-ul-Qur’ān-il-‘Aẓīm,3:527.
۔ طبری،ابوجعفر محمد بن جریر،بیروت:مؤسسۃ الرسالۃ،طبع اول،۲۰۰۰ء،ج۱۳،ص۳۱۲۔
Ṭibrī,Abū Ja‘far Muḥammad bin Jarīr(Bairūt: M’usasatur-Risālah,1st.2000)13:312.
۔ عثمانی،شبیر احمد، تفسیر عثمانی،ص ۳۰۴۔رازی،محمد بن عمر،تفسیر مفاتیح الغیب:بیروت،داراحیاء التراث العربی،ج۱،ص۲۱۰۴۔
Uthmānī, Shabbīr ’Aḥmad, Tafsīr-e-‘Uthmānī, P 304,Razi,Tafsīr Mafātīḥ-ul-Ghaīb:((Bairūt,Dār ’Aḥyā’-ut-Turāth al-‘Arabī,)1:2104.
۔ سیالوی،ذاکر حسین،جمال الایمان فی تفسیر القرآن،ج۷،ص۲۱۸۔
۔ Dhākir Ḥussain, Jāmāl-ul-’Īmān fī Tafsīr-il-Qur’ān,7:218
۔ایضا،ج۷،ص۲۱۸۔
۔ Dhākir Ḥussain, Jāmāl-ul-’Īmān fī Tafsīr-il-Qur’ān,7:218
۔ مودودی،ابو الاعلیٰ،تفہیم القرآن،ادارہ ترجمان القرآن،لاہور،ط ہشتم،۱۹۹۸ءج۴،ص ۳۲۸
۔Maudūdī, Abū-al-’A‘lā, Tafahīm-ul-Qur’ān,(Lahore Idārah tarjumān-ul-Qur’an,1998)4:328.
۔ ابن جریر،محمد،جامع البیان فی تاویل القرآن،بیروت:مؤسسۃ الرسالۃ،ت،احمد محمد شاکر،۲۰۰۰ء،ج۲۱،ص ۱۷۸۔
Ṭibrī, ’Abū Ja‘far Muḥammad bin Jarīr،21:178
۔مودودی،ابو الاعلیٰ،تفہیم القرآن،ج۴،ص ۳۲۹۔
Maudūdī, Abū-al-’A‘lā, Tafahīm-ul-Qur’ān,4:329
۔،ذاکر حسین،جمال الایمان فی تفسیر القرآن ،ج ۷،ص۲۱۷،۲۱۸۔
Dhākir Ḥussain, Jāmāl-ul-’Īmān fī Tafsīr-il-Qur’ān,7:218
۔ایضا ،ج ۷،ص۲۱۷،۲۱۸۔
Dhākir Ḥussain, Jāmāl-ul-’Īmān fī Tafsīr-il-Qur’ān,7:218
۔ایضا،ج ۷،ص۲۱۴
Dhākir Ḥussain, Jāmāl-ul-’Īmān fī Tafsīr-il-Qur’ān,7:214
۔ایضا،ج ۷،ص۲۱۴
Dhākir Ḥussain, Jāmāl-ul-’Īmān fī Tafsīr-il-Qur’ān,7:214
۔ سورۃص،۳۸:۳۳۔
۔ ذاکر حسین،جمال الایمان فی تفسیر القرآن ،ج۷،ص۲۲۷۔
Dhākir Ḥussain, Jāmāl-ul-’Īmān fī Tafsīr-il-Qur’ān,7:227
۔ بخاری،الجامع الصحیح،ج۴،ص۱۶۲،رقم۳۴۲۴
. Bukhārī, Muḥammad ’ibn-e-’Isma‘īl, al-Jami‘ al-ṣaḥiḥ, 4:162,No3424.
۔ عثمانی،شبیر احمد،تفسیر عثمانی،ص۷۸۱۔
Uthmānī, Shabbīr,Aḥmad,Tafsīr-e-Uthmānī,781
۔ آلوسی،محمود،روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی،بیروت:دار احیاء التراث العربی،ج۲۳،ص۱۹۸۔
۔Ālūsī, Maḥmūd, Rūḥ-ul-Ma‘ānī fī Tafsīr-il-Qur’ān-il-‘Azīm wasab‘a-il-Mathānī, Bairūt: Dār ’Aḥyā’-ut-Turāth al-‘Arabī,23:198.
۔ فرمان علی،ترجمہ قرآن،ص۷۲۶۔
۔ Farmān ‘Alī, Lahore: Chawlā Corporation, Tarjuma-e-Qur’an,p 726.
۔مودودی،ابو الاعلیٰ،تفہیم القرآن،ج۴،ص ۳۳۷
Maudūdī, Abū-al-’A‘lā, Tafahīm-ul-Qur’ān,4:337